Đặc sắc trang phục truyền thống dân tộc Hà Nhì

Hiện nay, người Hà Nhì còn lưu giữ nhiều nét văn hóa truyền thống mang đậm bản sắc dân tộc, trong đó có trang phục truyền thống thể hiện trình độ nghệ thuật, kỹ thuật điêu luyện, giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật... phản ánh sâu sắc nhân sinh quan, thế giới quan về vũ trụ, vạn vật, thiên nhiên cũng như phong tục, tập quán, sinh hoạt của cộng đồng, tình cảm, ước vọng về cuộc sống tốt đẹp.

Với sự tài hoa trong nghệ thuật thêu, can, ghép vải trên trang phục, dân tộc Hà Nhì đã tạo ra nét độc đáo riêng cho trang phục truyền thống của dân tộc mình, góp phần tạo nên sự đa dạng, phong phú trong bản sắc văn hóa các dân tộc tỉnh Điện Biên. Ngay từ nhỏ các bé gái dân tộc Hà Nhì đã được mẹ, chị và bà dạy cách khâu vá, thêu thùa để khi lớn các thiếu nữ phải tự mình làm ra bộ trang phục đẹp nhất mặc trong ngày cưới, lễ, tết và tạo ra những sản phẩm, trang phục truyền thống cho gia đình. Để có được một tấm vải phụ nữ Hà Nhì phải thực hiện các công đoạn: Trồng bông, trồng chàm, cán bông, kéo sợi, hồ sợi, dệt vải, nhuộm vải.

Bộ trang phục truyền thống được người Hà Nhì làm khá công phu, mất nhiều thời gian, công sức, nhất là trang phục phụ nữ đều được làm thủ công. Bắt đầu từ việc chọn nguyên liệu cho đến cắt, khâu, thêu, chắp nối các mảnh vải lại với nhau để tạo thành từng bộ phận, chi tiết như: Thêu viền cổ, viền nách, tà áo, vạt áo; đặc biệt dành nhiều thời gian cho việc ghép, nối các mảnh vải màu trên ống tay áo và gắn, đính các hạt kim loại phía trước ngực áo... sau đó mới chắp ghép may thành chiếc áo hoàn chỉnh.

Trang phục truyền thống của phụ nữ dân tộc Hà Nhì gồm: Bộ đội đầu, áo dài (mặc bên trong), áo ngắn (mặc bên ngoài) và quần. Trang phục của phụ nữ được phân biệt theo lứa tuổi. Bộ đội đầu gồm 3 chi tiết: vòng quấn giữ tóc hình tròn (tro pà), khăn (ù khu)được làm từ mảnh vải vuông. Các góc khăn được đính 4 tua trang trí bởi các chuỗi hạt cườm bằng nhựa màu đỏ, vàng, xanh và các quả bông len to, nhỏ màu sắc sặc sỡ. Khi đội gấp khăn theo đường chéo để hai tua cườm vắt sang hai bên và buông dài xuống thái dương. Sau đó, khăn đội đầu sẽ được cố định bằng một miếng vải có các dây hạt cườm xếp sát quấn tròn để giữ khăn (ù pứ). Theo tín ngưỡng dân gian của người Hà Nhì thì hồn trú ngụ trên đầu nên họ sử dụng bộ đội đầu nhằm bảo vệ phần hồn của mình.

Áo dài (á khò khò mó) của phụ nữ dân tộc Hà Nhì là áo 5 thân, xẻ tà, cài khuy vải chéo về phía bên trái, thân áo màu chàm đen. Viền cổ áo, thân áo và tay áo được thêu hình núi, sông, đường thẳng gấp khúc, hình quả trám, hình hoa lá... với những đường thêu từ đơn giản đến phức tạp, màu sắc sặc sỡ bằng chỉ đỏ, hồng, vàng, xanh, vàng cam... phản ánh cuộc sống, mối quan hệ của con người với tự nhiên, thể hiện tinh thần đoàn kết, cố kết cộng đồng của người Hà Nhì. Dựa vào cách trang trí trên áo của người phụ nữ dân tộc Hà Nhì có thể phân biệt được người già hay người trẻ. Áo ngắn (á khò khò tư) là phần nổi bật nhất của trang phục phụ nữ Hà Nhì. Áo có chiều dài bằng 1/2 áo dài, không có tay áo, cài cúc bạc ở phía nách phải. Viền cổ, nẹp áo được thêu từ đơn giản tới phức tạp như hình móc xích, hình dấu nhân, hình núi, hình hoa lá... thêu đứt mũi bằng chỉ đỏ, hồng, vàng, xanh nổi bật trên nền vải đen làm tôn vẻ đẹp tươi sáng, rạng rỡ cho người phụ nữ. Xung quanh ngực áo được đính nhiều hạt kim loại hình bán cầu (cứ khọ) tạo thành các họa tiết hình tam giác nối tiếp nhau tượng trưng cho núi đồi, cảnh sắc thiên nhiên. Ngoài ra trên ngực áo còn trang trí những đồng xu bằng kim loại hình tròn tượng trưng cho mặt trăng, mặt trời và 6 sợi tua được làm từ các hạt cườm bằng nhựa, các quả lục lạc khi người phụ nữ di chuyển sẽ tạo ra âm thanh, đó là những tín hiệu để các chàng trai tìm đến các cô gái, đồng thời tô thêm vẻ đẹp, thể hiện sự phú quý, sung túc của người mặc áo.

Do điều kiện sinh hoạt và lao động sản xuất để thuận tiện trong quá trình đi nương, cấy lúa, các hoạt động lao động khác nên phụ nữ Hà Nhì chỉ mặc quần kết hợp với áo dài. Quần (hlà truỳ) may theo kiểu “chân què” cạp lá tọa, ống rộng màu đen hoặc màu chàm và được cố định bằng thắt lưng khi mặc. Vào các dịp hội hè, cưới xin hay đi chơi phụ nữ Hà Nhì mới mặc thêm chiếc áo ngắn bên ngoài để tôn thêm vẻ đẹp cho mình.   

Nếu hoa văn trang trí trên bộ trang phục của người phụ nữ đa dạng và sinh động, thể hiện sự độc đáo, tinh xảo, tài hoa thì trang phục nam giới lại không phân biệt hoàn cảnh sử dụng như phụ nữ mà quần áo của họ chỉ mang tính chất phân định theo tuổi tác. Trang phục truyền thống của nam giới được cắt, khâu đơn giản thể hiện sự khỏe khoắn, mạnh mẽ, giản dị với màu sắc trầm, chủ yếu là màu đen, màu chàm. Trang phục của trẻ em Hà Nhì về kiểu dáng cũng tương tự như người lớn, nhưng họa tiết, hoa văn trang trí đơn giản, không cầu kỳ. Quan trọng nhất là chiếc mũ, dù là bé trai hay bé gái, chiếc mũ đều được trang trí bằng tua rua màu sắc tươi sáng, hạt cườm và đồng bạc thể hiện ước muốn giàu sang, no đủ, có tác dụng tránh gió độc.

Phụ nữ dân tộc Hà Nhì với đôi bàn tay khéo léo, tài năng, sự cần mẫn, sáng tạo và tính thẩm mỹ cao đã tạo ra những bộ trang phục mang đậm bản sắc văn hóa của dân tộc mình. Mỗi bộ trang phục là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, ẩn chứa tính cách, quan niệm, giá trị thẩm mĩ, văn hóa, lịch sử của người Hà Nhì; phản ánh đời sống thường nhật, cách giáo dục con cháu, quan niệm về thế giới tự nhiên và tiến trình phát triển của lịch sử, văn hóa, sự giao thoa văn hóa. Để bảo tồn, phát huy giá trị nghề làm trang phục truyền thống của người Hà Nhì, năm 2021, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã xây dựng hồ sơ khoa học di sản văn hóa phi vật thể nhằm tham mưu UBND tỉnh đề nghị Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xem xét đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.